(Evet, parmak çıtlatma)
93 harbi sonrasında kaybedilen Kars-Ardahan bölgesi, 5o sene civarı Ruslar tarafından yönetildi. Bu çok uzun süre. Kıbrıs barış harekatıyla aynı süre.
Bu bölge neden önemliydi?
Gittiniz mi bilmiyorum, bu bölge oldukça geniş çayır ve mera alanlarına sahip. Bu hayvancılık ve hayvancılığa dayalı sanayinin yanında ilaç sanayi için de oldukça önemli. Lakin asıl önemi,
panslavizmin kapısı olmasıdır. Bu yüzden 5o senelik sürede, ruslar merkeze oldukça fazla yatırım yapmışlardı. (Gerçi günümüzde bazı yobaz tayfa, güzelim şehrin içine etmiş. Lakin hala çok güzel. Kışın gidin.)
Harp ilanı sonrası, sıcak çatışmanın ilk olduğu cephe burasıdır. 21 aralık 1914'te Ruslar kafkaslardan saldırılara başlamasıyla, bu cephedeki fitil ateşlenmiş oldu. İlk muharebelerde 3. ordu, neredeyse yarısı büyüklüğündeki çarlık ordusunu geri püskürtmüştü. Lakin bu güzel ordu, çarlık ordusunu imha edememiş ve bu cephede savaşı bitirememişti.
İlk zamanlar 3. ordu, nicelik olarak rus ordusundan üstün olsa da, topyekün bir saldırı yapacak niteliğe sahip değildi. Ordu komutanı Hasan İzzet Paşa, bu nedenle gerekli saldırıları yapmadı.
Geri çekilme
Burada iki tarafında birbirini güçlü gördüğü için geri çekildiği bir kısım var. 3. ordu komuta akademisinin bu hatalı tutumu bir miktar eleştirilmektedir. Sonuçta vaziyetin bir cephe muharebesine dönmesi bizim lehimizeydi. Lakin olmadı.
Daha sonrasında Hafız Hakkı Paşa, kafkaslara gönderildi ve bir kolordunun başına geçirildi. Hasan İzzet Paşa ve Hafız Hakkı paşa, bir baskın harekatı ihtimalini değerlendirmek ve hazırlık yapmak istedi. Enver Paşanın'da onlara katılmasıyla taaruz planı hazırlıkları başladı.
Bu sırada Hasan Paşa'nın tereddütü sebebiyle Enver Paşa onu görevden aldı ve yerine kendisi geçti.
(Bakın ben hayatımda bu kadar saçma bir şey görmedim. Sen Genelkurmay Başkanı ve Harbiye Nazırısın. Neden bir ordunun başına geçeceksin ki? Neden? Bakın bu başkomutanlık durumu değil. Orada bir cephe vardı. O zaman, ülkede topyekün bir savaş var ve burası sadece bir cephe. Neden birini atamak varken sen başa geçersin ki? Tamam görevi aldın. Peki neden cephede göğüs göğüse savaşmaya çalışırsın?
Bakın bu vatan sevgisi değil, başka bir şey. Çünkü vatanın içinde bulunduğu durum belli. Hitler'in ve Amerikan generallerin altındaki kurmaylarına güvensizliği neyse, bu da o benim gözümde. Neyse.
Gelelim harekata; plan basitçe şu şekildeydi:
11. Kolordu, Aras nehri havzasından rus birliklerini ittirecekti. 9. Kolordu ise enver paşa komutasında, hemen yanındaki dağların ardından, mevzilenmiş rus birliklerini temizleyerek ilerleyecekti. 8 alay ve Hafız Hakkı'nın komutasındaki 1o. kolordu, Erzurum'un oltu ilçesinde birleşerek 9. kolorduya katılacak ve 11. kolordunun ittirdiği rus cephe hattının arkasına düşecekti. Sonrasında zaten sarıkamış ve kars merkezde oldukça az kalan rus birlikleri teslimiyete zorlanacaktı.
Plan başarı şansı yüksekti ve özenle hazırlanmıştı. Halihazırda bir baskın harekatıydı ve kışın yapılacaktı.
Peki uygulama nasıl oldu?
Önce 1o kolordu harekete başladı. Oltu'da 8. alay ile birleşti. Buraya kadar her şey normaldi. Sonrasında işler sarpa sarmaya başladı. 1o kolordu yolu uzatmış, vakit kaybetmişti. kaybolan vakti telafi etmek isteyen hafız hakkı da, birlikleri allahuekber dağlarından geçirip, direkt sarıkamış'ın arkasına çıkarmak istemişti. Bu hedefle askerlere çantaları bıraktırıldı ve gece-gündüz yürütüldü. Prusyalılar bu yanlış ve zararlı taktiği bizim gibi çetin şartlarda değil, fransa bozkırlarında yapmıştı. Dağlarda fırtına ve tipi ile dövülen birlikler, büyük zaiyat vermişti. Burası, donarak şehit düşen askerlerin %9o'ını oluşturmaktaydı.
Bununla da bitmedi. Enver paşa, 9. kolordu ile hareket edip, rus birliklerini çevirmek yerine, sarıkamış'a doğru ilerledi. Sadece ufak bir birlik çevirme harekatına girişti. Bu arada da, boş olan sarıkamış rus askerleriyle doldurulmuş, vadiden inen az sayıda birlik de çarlık ordusu tarafından durdurulmuştu. Hafız hakkı'nın kolordusunun ise sadece %1o'luk bir kısmı sarıkamış önlerinde geç de olsa varabilmişti. Bu gelişmelerle panikleyen ruslar da son anda geri çekilmekten vazgeçerek kendilerini mevzilere çakmıştı.
Daha da vahimi, 11. kolorduyu yöneten galip paşa, rusları yeterince baskılayamamış; bu ana cepheden askerler gerilerdeki mevzilere yerleşmişti. 9. ve 1o. kolorduların sarıkkamış saldırıları da istenen etkileri yakalayamamıştı. En büyük sorun ise, ordumuzun nicelik üstünlüğü kaybolmuş, askerlerimiz bütünlüğünü kaybetmişti.
(Burada bazı hadsizler, soğuktan köy evlerine saklanan Türk askerlerine dil uzatıyor. Be amına koyduğum, sen hiç ayazda kaldın mı? Adamlar bir günde adam boyu karın içinde 25 kilometre yürütülüyor. Ne çanta var yanında, ne bir şey. Hayatını sürdürüp emirleri beklemek için bölünüp dağılıyorlar. Bu çok normal ve insani.)
Velhasıl kelam, Ruslar kars'ta yılbaşını kutlarken enver paşa başarısızlığı kabullenmiş, geri çekilme emri vermiştir. Lakin bir kaç gün sonra emrini savunma yapma olarak değiştirmişti. Tek umut, 11. kolordunun rusları hızlıca itip yardıma gelmesiydi. Lakin bu da çok yavaştı.
Başarısızlık ocak'ın ilk haftası sonunda kabul edilmiş, enver paşa da yerini hafız hakkı'ya bırakıp geri çekilmişti. Çünkü esir düşmesi an meselesiydi.O gittikten bir gün sonra ise buradaki birlikler etkisiz hale getirilmişti.
En son, arta kalan tüm birlikler erzurumdaki savunma hattına geri çekilmişti.
Plana sadık kalınmamış, daha etkili planların uygulanması da engellenmişti. Sayıca üstünlük yol edilmişti. Ordu oldukça kötü yönetilmiş, mehmetçiğin beşer olduğu unutulmuş, sırtına kaldırabileceğinden oldukça fazla sorumluluk yüklenmişti.
Toplamda ordumuz 12o bin kişiydi. Kayıtlarda, ruslar'ın 9 ve 1o. kolordudan 20 bin civarı mehmetçiği defnettiği geçmekte. 4o bin de 11. kolordu'da kaybımız var. Yaklaşık 6o bin.
Yani öyle hepsi donarak ölmüyor. Çatışıyorlar. Ispat isteyene büyük dedemin şehit kağıdını atayım. "Düşman tarafından atılan bir mermi parçası ile şehit oldu." yazıyor. Bir tek benim dedem mi silah sıktı? sanmam. Tamam, binlerce genç fidan beyaz dağlarda şehit oluyor. Ama öyle 9o bin falan yok ortada.
O bölgeli olan yahut kışın gidenler bilir. Umumi tuvalette sıçmaya çalışsanız, bok götünüzden donmuş halde düşer. Öyle soğuktur. Ben gittiğimde -27 dereceydi hava, insanlar sıcak olduğunu söyleyip mutlu mutlu geziyordu. Ki eskiden hava şartları daha çetindi. Dolayısıyla söylenilen şartlarda yemenden getirilen askerler, Erzurum'dan Sarıkamış'a kadar nasıl yürüyecek? İman kuvvetiyle mi? Geçiniz efendim. Ne Türk genelkurmay'ı, ne de Osmanlı devleti o kadar beceriksiz değildi.
İnanmayan uçağa atlar, gider, çatışma alanlarını gezer. Bu rakamlar, bir dizi aymazlık sonrası kamuoyunun bu durumdan haberdar olmaması için bilinçli yapılan sansür uygulamaları ve sonrasında durumun getirdiği bir dizi şartlar, konu ile ilgili bilgi sahibi olunmasını oldukça güçleştirmiştir. Tabi, milli duyguların aşılanması adına; hatalı bir biçimde anlatılan bir dizi erken tarih bilgileri de bu konunun en büyük sebeplerinden biridir.
Kayıtlarımızdaki en acıklı facia ve acıklı hatıramız olan bu harekatta; cefakar Türk insanı elinden gelenin fazlasını yapmış, tarihe kendilerini "Sarıkamış'ın kahramanları" olarak yazmıştır. Askerlerimiz, diğer cephelerdeki gibi cefakar, fedakar, tatminkar ve itaatkar yönünü ortaya koymuş, azimle savaşmaya devam etmiş, dağlarda donarak ölmeyi bile göze almıştır.
Gelelim Enver paşa hakkındaki şahsi fikrime;
Ben Enver Paşa'yı fazlasıyla bencil ve beceriksiz görüyorum. Sonuçta damat... Genelkurmay'ın en genç başkanı. Konumuna gelişinin tamamiyle alın teriyle olduğunu da düşünmüyorum. Yaptıkları belki vatan millet sevgisiyle oluyor, lakin bu zarar vermiş olduğu gerçeğini de değiştirmiyor.
Ayrıca, kendisinin, Sakarya muharebesinden önce Batum'dan Anadolu'ya gelip milli mücadelenin başına geçmek isteyen bir komutandı. Evet, kurtuluş savaşından bahsediyorum. Kazım Karabekir bu duruma engel olmasa, Fevzi Paşa ve Mustafa Kemal Paşa, duruma vaziyet alamazlar, mücadelenin akıbeti ciddi tehlikeye girebilirdi.
Bu yüzden de Ankara hükümeti zamanında karalama kampanyası başlatıyor zaten. Şu an bilinen "Rus adamıydı, şöyle rusçuydu." lafları tam olarak bu zamandan gelmekte.
surc-i lisan ettiysek affola.
Edit: imla